محمدمهدی نصر[۱]، امیرحسین منصوری نوری[۲]
چکیده
مواجهه جمهوری اسلامی با فتنههای سخت در مسیر شکوفایی خود، با طرح مسألهای مهم و خطیر توسط آیتالله خامنهایدامظلهالعالی به عنوان «بصیرت» همراه شد و ایشان به تعریف، توضیح و بیان مصادیق این مسأله در طول سالهای متوالی پرداختند. در این نوشتار، به تناسب با دیدگاه معظمٌله تعاریف و برخی شیوهها و ابزارهای بصیرت در جامعه بیان شده و از میان ابزار، به شعر پرداخته شده است. در ادامه تعریف شعر و بیان دیدگاه آیتالله خامنهایدامظلهالعالی در این باره، به سؤالات اصلی و فرعی پژوهش، پاسخ داده شده است. سؤال اصلی پژوهش پیرامون «نقش «شعر» در بصیرتافزایی جامعه از منظر آیتالله خامنهایدامظلهالعالی» و سؤالات فرعی پیرامون «مؤلفههای بصیرت از منظر آیتالله خامنهایدامظلهالعالی» و «ویژگیهای شعر بصیرتافزا از منظر رهبری» طرح شده است.
در پاسخ به سؤال فرعی اول، عوامل کسب و تقویت بصیرت در بیان معظمٌله عبارت از «تقویت صبر، تواصی، پرهیز از مادی گرایی و دنیا طلبی، رعایت تقوای الهی، استقامت بر ایمان و لوازم آن، دشمنشناسی، مطالعه تاریخ و عبرت گرفتن از سرنوشت عوام و خواص در جوامع مختلف و پرهیز از اشتباهات گذشتگان، جریان شناسی سیاسی و تقویت قدرت تحلیل سیاسی و جبهه شناسی، تکلیف شناسی، موقع شناســی و عمل به موقع در زمان خاص خودش، آینده شناسی، نیاز شناسی، عمل مخلصانه، مطالعه، تعامل و تأمل، آثار فقدان بصیرت در بیان آیتالله خامنهایدامظلهالعالی». در پاسخ به دومین سؤال فرعی، به «شعر ایدهآل و شاعر ایدهآل» از منظر آیتالله خامنهایدامظلهالعالی پرداخته شده و در بخش «نتیجهگیری و پیشنهاد» سه نتیجه از فرمایشات معظمٌله بدین ترتیب استنباط شده است: «نیاز شعر بصیرتافزا به شاعر با بصیرت»، «ضرورت اقدام سازماندهی شده» و «ضرورت ایفای نقش اهالی بصیرت و نخبگان».
کلیدواژه ها:
آیتالله خامنه ایدامظلهالعالی، بصیرت، بصیرتافزایی، شعر، شعر بصیرت افزا.
مقدمه و بیان مسأله
از زمانی که جمهوری اسلامی ایران در مسیر شکوفایی، با فتنههایی مواجه شد که تشخیص حق و باطل در آنها حتی برای عدهای از خواص جامعه دشوار گردید، آیتالله خامنهایدامظلهالعالی به عنوان رهبر انقلاب اسلامی برای در امان ماندن جامعه از خطرات فتنهها و تشخیص حق از باطل توسط آحاد ملت، مسأله خطیر و مهمی به عنوان «بصیرت» و «ضرورت بصیرتافزایی در جامعه» را برای مردم و مسئولین جمهوری اسلامی مطرح نمودند. ایشان در راه تبیین و توضیح این مسأله، سالهاست که در سخنرانیهای خود در مناسبتهای متعدد به انحاء مختلف و در خطاب به اقشار جامعه، به توضیح و تبیین آن پرداخته و در حوادث گوناگون جامعه اسلامی، بارها مدیران کشور و عموم مردم را به توجه به این مسأله حیاتی سوق دادهاند، آثار بیبصیرتی را در اجتماع تبیین کرده و جامعه ایران و جهان اسلام را از آنها بر حذر میدارند. آثاری مانند لغزش در فتنهها، عدم شناخت درست منافع حقیقی، جذب شدن به امور بیارزش، غلط خرج کردن انگیزه و امثال اینها که در جستار حاضر به طور تفصیلی به آنها پرداخته میشود. رهبر انقلاب در واقع در این باره با تمام وجود به «جهاد تبیین» پرداخته و آحاد ملت را به پرداختن به این جهاد فرمان داده است. ایشان «بصیرت» را محدود به موضوع واحد و قشر واحدی از جامعه نکرده و در تمام موضوعات و به تمام اقشار جامعه اسلامی این موضوع را تأکید مینماید و تأکید ایشان بر این مسأله به اندازهای است که «بصیرت» را یک ملاک برای تشخیص انقلابی بودن فرد و جامعه میداند. آیتالله خامنهایدامظلهالعالی در بیانات مختلف به فراخور، تعاریف متعددی از بصیرت بیان کردهاند که مهمترین عبارات مدنظر ایشان در تعاریف مورد اشاره، اجمالا عبارت است از «داشتن نگاه جامع، تیزبین بودن و راه درست را شناختن، قدرت تحلیل و …». بدیهی است که بصیرت به این معنا از اهمیت بالایی برخوردار است؛ بدان اندازه که در بخشهای مختلف کشور باید مورد توجه قرار گیرد و به صورت مستمر به آن عنایت شود تا منجر به ارتقاء بصیرت در کل جامعه اسلامی گردد و در نتیجه، آحاد ملت بتوانند در مواجهه با فتنهها و بحرانهای فکری، سیاسی، اعتقادی و اجتماعی، راه درست را بشناسند و انتخاب کنند.
ارتقاء بینش و بصیرتافزایی به عنوان یک موضوع تخصصی، مدنظر اندیشمندان این حوزه قرار دارد. این موضوع از سویی با اندیشه رهبر انقلاب مرتبط است و از سوی دیگر به دلیل دارا بودن مخاطبین خاص و عام در سطوح مختلف و ضرورت حصول اطمینان از اثرگذاری اقداماتی که در این راستا انجام میشود، نیازمند بهرهگیری از ابزار و روشهای مختلف و اثرگذار است. از جمله این ابزار و روشها میتوان از فضای مجازی نام برد، که به دلیل امکان بهرهگیری از شیوههای سمعی و بصری، بستر مناسب و گستردهای برای بهرهگیری در این مسیر است و البته ارائه مطالب بیشتر در این موضوع، از ظرفیت این مقال بیرون است. ابزارهای دیگری نیز مدنظر متخصصین این امر قرار دارد که مهمترین آنها تبیین از طریق بیان و کلام اندیشمندان، موسیقی، مداحی، وعظ و خطابه علما، نوشتارهای ادبی در قالبهای نثر و شعر و … میباشند و همه اینها در جای خود و با در نظر گرفتن سلیقه و ذائقه مخاطبین و جامعه هدف، رسانهای قوی و بستری گسترده برای بصیرتافزایی به شمار میآیند.
از میان این خیل عظیم ابزارها و روشهای بصیرتافزایی عمومی، از آنجا که پدیده «شعر» به دلایل زیر اثرگذاری فراوانی بر اقشار مختلف جامعه دارد:
ـ موزون و مقفا بودن،
ـ ظرافت و جذابیت بسیار برای علاقمندان،
ـ ایجاد بستر مناسب برای انتقال مفاهیم و معانی بلند و ارزشمند.
همچنین به این دلیل که چنانکه بایسته است به ابعاد مختلف پدیده «شعر» و تأثیرات آن بر بصیرتافزایی پرداخته نشده است، در جستار حاضر تلاش شده است تا نقش ابزاریِ «شعر» در بصیرتافزایی جامعه با توجه به رویکرد صاحبنظرانه رهبر انقلاب اسلامی مورد بررسی قرار گیرد.
دلیل توجه به رویکرد آیتالله خامنهایدامظلهالعالی در این نوشتار، این است که ایشان هم به جهت زندگی و رشد در نزد پدر بزرگوارش «آیتالله سید جواد خامنهای» ـ که از ادیبان و شاعران نامآور در ادبیات فارسی است ـ و هم به جهت نبوغ ارزشمند و اثربخشی که در کلام و اشعار ایشان در زمینه ادبیات فارسی مشاهده میشود، مهارت بالا و ید طولایی در این زمینه دارند؛ به طوری که این مهارت و تخصص در آثار ادبی ایشان مشهود است.
یکی از مهمترین اهداف و وظایفی که آیتالله خامنهایدامظلهالعالی به عنوان رهبر جامعه اسلامی و یک ادیب توان‌مند، برای پدیده «شعر» ترسیم نموده‌اند، مسأله «بصیرتافزایی در جامعه» بوده است. اگر از علاقمندی و توانمندی ایشان به دنیای شعر بگذریم، شاید بتوان یکی از دلایل ملاقاتهای سالیانه ایشان با شعرای طراز اول جامعه، استماع اشعار ایشان و ارائه رهنمودهای دقیق و متخصصانه به این بخش فرهیخته از جامعه را، توجه عالمانه به ظرفیت والا و ارزشمند شاعران در مسیر اثرگذاری، فرهنگسازی و بصیرتافزاییِ اقشار مختلف جامعه دانست.
سؤالات پژوهش
ـ سؤال اصلی
نقش «شعر» در بصیرتافزایی جامعه از منظر آیتالله خامنهایدامظلهالعالی چیست؟
ـ سؤال یا سؤالات فرعی
در راستای پاسخگویی به پرسش اصلی، بررسی و پاسخگویی به پرسشهای فرعی ذیل مدنظر قرار دارد:
۱) مؤلفههای بصیرت از منظر آیتالله خامنهایدامظلهالعالی چیست؟
۲) شعر بصیرتافزا از منظر رهبری چه ویژگی‌هایی دارد؟
پیشینه
پیش از این نوشتار، برخی پژوهشگران به موضوعات نسبتاً مرتبطی با موضوع این پژوهش پرداختهاند که در ذیل به آنها اشاره میگردد:
- مقاله «نگرش جامعه شناختی ـ ادبی بر غزل سیاسی در شعر فارسی؛ نوشته فاطمه ابراهیمی توچایی».
در این پژوهش، ضمن اشاره به هدف کلی جامعهشناسی ادبیات، به طور جزئی درباره کارکردهای سیاسی و اجتماعی «غزل» سخن گفته شده است که از این جهت که یکی از کاربردهای سیاسی و اجتماعی شعر،
«بصیرتافزایی» است، نگرش جامعهشناختی ـ ادبی بر غزل سیاسی میتواند با بحث حاضر مرتبط باشد.
- مقاله «نقش شعر کلاسیک فارسی در هویت ملی؛ نوشته سید حسن امین».
نویسنده این نوشتار، شعر را منعکسکننده «خودآگاهی ملی» و «تفاخر ملت ایران به تبار و تاریخ ایرانی» و مجموعاً منتقل کننده حس تعلق به سرزمین ایران میداند و از بزرگان ایرانی این فن مانند شهریار، ملکالشعراء بهار، ستارخان، باقرخان و… بهعنوان مفاخر این مرز و بوم یاد میکند. از آنجایی که «خودآگاهی» یکی از اهداف یا مصادیق بصیرتافزایی به شمار میرود، موضوع پژوهش انجام شده با مقاله حاضر دارای ارتباط است.
- مقاله «ریشههای اجتماعی تحول مفهوم «عشق» در شعر ایران؛ بررسی جامعهشناختی تحول مفهومی «عشق» در نُه دفتر عاشقانه دهه هشتاد؛ نوشته محمدرضا شادرو، شهرام پرستش، حسن محدثی گیلوایی و یوسف پاکدامن.
این نویسندگان نیز، «عشق» را در شعر سنتی و مدرن، دارای معانی مختلفی دانستهاند و از این لفظ مشترک، به معانی متعددی در شعر مدرن یاد میکنند؛ اما موضوع جالبی که این نوشتار را به نوعی به تحقیق حاضر مربوط میکند، این است که نویسندگان، ریشه این تفاوت معنای «عشق» را «زیست شاعر ایرانی در جهانی مدرن» ذکر کردهاند و در جملهای خلاصه، اینطور گفتهاند: «انسان مدرن تجربه‌های وجودی مشترک بشری را به نحو جدیدی تجربه و تعبیر میکند و با آن متناسب با وضع زیستی و اجتماعی خاص خود مواجه میشود.»
تفاوت نوشتار حاضر با موارد مذکور، در دو مقوله است:
۱) متعلق تاثیر شعر «بصیرتافزایی در جامعه» میباشد که در جای خود به منظور از این متعلق خواهیم پرداخت؛
۲) منبع و منظر این نوشتار «دیدگاه آیتالله خامنهایدامظلهالعالی» است که میتوان از ایشان به عنوان منبعی غنی در اینگونه موضوعات، در زمانه خود یاد کرد.
کلیات
ـ تعاریف
* بصیرت
«بصیرت» در لغت از ماده «بصر» به معنای قدرت بینایی دیدن حقایق. کتاب «المعجمالوسیط» در تعریف «البصیره» چنین آورده: «قوه الإدراک و الفطنه»؛ یا در «فرهنگ نفیسی» چنین آمده: «مأخوذ از تازى (بینائى) و دانائى، زیرکى و هوشیارى».
«بصیرت» در اصطلاح به معنای قدرت تحلیل وقایع ظاهری برای درک حقایق باطنی امور و قدرت تشخیص حق از باطل است.[۳]
در جستجوی تعریف و توضیح این مقوله از آیتالله خامنهایدامظلهالعالی، بیانی اجمالی از بیانات ایشان استنباط میشود که بصیرت را «نگاه جامع و با چشم باز به محیط جهانِ سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و …» و همچنین «تیزبین بودن و راه درست را شناختن» دانستهاند.
* شعر
در تعریف این واژه، ابتدا به تبیین مقصود از «شعر» به طور کلی و سپس به نگرش آیتالله خامنهایدامظلهالعالی به شعر پرداخته شده است:
ـ تعریف کلی شعر:
شعر را در علم منطق و عَروض، تعاریف متعددی کردهاند؛ به عنوان نمونه در علم منطق، ارسطو «شعر» را «کلام خیال‌انگیز» میداند که از «مخیلات» سرچشمه می‌گیرد و فاقد اعتبار تولید تصدیق است؛ اما در علم عروض، «شعر» را به عنوان «کلام موزون، مقفّا و متساوی‌الأرکان» خوانده‌اند. لذا کامل‌ترین و بهترین نوع شعر که جامع تعاریف این دو علم باشد، عبارت است از «کلامی خیال‌انگیز و مشکّل از اقوال موزون و مقفّا و دارای تساوی مصرعی و بیتی».
ـ تعریف شعر در نگرش آیتالله خامنهایدامظلهالعالی:
با گذشت زمان، به عنوان تازگی و مدرن شدن شعر، قالبهای تازهای وارد این صناعت شد که آیتالله
خامنهایدامظلهالعالی از انگیزه این قالبها به «سنتشکنی» یاد میکنند. از این قالبهای جدیدالورود به شعر فارسی، میتوان به «شعر نو (نیمایی یا سپید)»، «شعر آزاد» یا «موج نو» اشاره کرد که مختصر به نظر معظمٌله درباره هرکدام اشاره میشود.
از آنجا که تفاوت قالبهای جدید با شعر کلاسیک، عمدتا به وزن و قافیه بازمیگردد، آیتالله
خامنهایدامظلهالعالی به عنوان فردی ادیب آن وزن و سیاق سنتی را پذیرفته و سنتشکنی از این سبک کلاسیک را نیازمند دلیل محکم و وجود ضرورت میدانند. ایشان ضرورت این ساختارشکنی و در نتیجه، عمده قالبهای تازه را نپذیرفته است؛ مگر شعر نو که به دلیل وجود وزن و بیان ضرورت این قالب مورد قبول ایشان واقع شدهاست. معظمٌله ضرورت پذیرش شعر نو را از قول مؤسس این سبک، «بیان مطالب جدیدی که در وزن جدید نمیگنجد، با دست بازتر و آزاد از قید وزن سنتی» بیان میکنند.
درباره شعر آزاد و موج نو در بیانات معظمٌله، توضیح دقیقی در جستجو یافت نشد. اما اجمالا از توضیحات ایشان درباره شعر نیمایی، برمیآید که به دلیل ساختارشکنی وزنی در این اشعار، مورد قبول ایشان واقع نشده است و در واقع ایشان این قالبها را اساساً شعر نمی‌دانند.
ـ هدف
با وجود این تعاریف اولیه از شعر، دیده میشود که برخی ادیبان و بزرگان ادبیات فارسی، از این تعاریف فراتر رفته، به این پدیده از زوایایی بس تازه‌تر، ظریف‌تر و دقیق‌تر نگریسته‌اند. از جمله بزرگان این فن، که در راه حفظ، اعتلا و انتشار فرهنگ فاخر زبان و ادبیات فارسی مجاهدت بسیار نموده است، سید علی حسینی خامنهای دام‌ظلهالعالی است که در این مقال، سعی شده است متناسب با سؤالات اصلی و فرعی مطرح شده، از پارهای از سخنان و توصیههای ایشان در خطاب به شاعران برجسته کشوری و سایر اقشار، مطالبی را درباره بصیرتافزایی جامعه و نقش شعر در آن استخراج کرده و ارائه دهیم. همچنین از آنجا که به نظر ایشان، این صناعت فاخر در زوایایی کاربردی و معتنیبه، مغفول واقع شده است، تلاش شده است تا در حد توان، پرده از غفلت صورت گرفته نسبت به کاربردهای «شعر» برداشته و در مسیرِ اصلاح این غفلت تلاش کنیم.
ـ روششناسی
محتوای پژوهش با بهرهگیری از مطالعات کتابخانهای و جستجو در منابع موجود در فضای مجازی گردآوری شده است.
پاسخ به سؤالات
پاسخ به سؤال فرعی اول:
اولین سؤال فرعی پژوهش این بود که «مؤلفههای بصیرت از منظر آیتالله خامنهایدامظلهالعالی چیست؟».
در پاسخ، باید به این موضوع اشاره نمود که آیتالله خامنهایدامظلهالعالی مسأله بصیرت را یکی از مهمترین نیازهای جمهوری اسلامی در زمانهای مختلف میدانند[۴] و برای اهل شعر و ادب مسئولیت سنگینتری نسبت به این مسأله قائل میباشند.
حال به نظر معظمٌله چه عواملی در کسب و تقویت بصیرت مؤثر است؟ در پاسخ، از دو منظر به این موضوع پرداخته شده است: «عوامل کسب و تقویت بصیرت» و «آثار فقدان بصیرت» در بیان آیتالله خامنهایدامظلهالعالی.
الف) عوامل کسب و تقویت بصیرت در بیان آیتالله خامنهایدامظلهالعالی:
- «تقویت صبر»: رهبری در رابطه با اهمیت صبر و استقامت فرمودند: «… مواظـب باشـید صبرتـان را از دسـت ندهیـد؛ مـا بـا صبـر پیـروز شـدیم؛ باز هـم بایـد بـا صبـر پیشـروی کنیم… صبـر و بصیـرت و وحدتتـان را حفـظ کنید[۵]… این کلام أمیرالمؤمنینعلیهالسلام را بارها در سخنرانی‌ها گفتهام: “الا وَ لا یَحمِلُ هَذَا العَلَم اِلّا اَهلُ البَصَرِ” که این در خطبه‌ی ۱۷۳ نهجالبلاغه است.»
- «تواصی»: یکی از راه‌هایی که این دو خصوصیّت (صبر و بصر) را بتوان در جامعه حفظ کرد، عبارت است از «تواصی»، همان که در سوره «والعصر» هست: وَ تَواصَوا بِالحَقِّ وَ تَواصَوا بِالصَّبر؛ مردم یکدیگر را تواصی کنند؛ این زنجیره‌ی تواصی و توصیه کردن به یکدیگر [برقرار باشد]؛ هم توصیه به حق کنند، راه حق را تأکید کنند، هم توصیه‌ی به صبر بکنند؛ این، همه را نگه میدارد. اگر چنانچه تواصی به صبر و تواصی به حق و بصیرت در جامعه وجود داشته باشد، این جامعه به‌آسانی دستخوش تحرّکات دشمن نخواهد شد؛ امّا اگر چنانچه این جریان تواصی که زنجیره‌ی محافظت مؤمنان است، قطع بشود قطعاً خسارت خواهد رسید: «اِنَّ الاِنسانَ لَفی خُسر، اِلَّا الَّذینَ ءامَنوا وَ عَمِلُوا الصّالِحٰتِ وَ تَواصَوا بِالحَقِّ وَ تَواصَوا بِالصَّبر». اگر این تواصی نباشد، خسارت تحقّق پیدا خواهد کرد. خوب، دشمن همین عامل مهم را هدف قرار میدهد.[۶]
- «پرهیز از مادی گرایی و دنیا طلبی»: حضـرت علی (علیهالسلام) گرایــش بــه دنیــا را از صفــات انسـان‌های کــور می‌شــمرند کــه چیـزی ورای دنیـا نمی‌بیننـد و میفرمایند: «شـخصی کـه بصیـر اسـت، گرفتـار دنیـا نمی‌شـود و از دنیـا توشـه بـرمـی‌دارد».
- «رعایت تقوای الهی»: أمیرالمؤمنینعلیهالسلام در خطبه ۱۹۸ نهجالبلاغه فرمودند: «همانـا تقـوا و تـرس از خـدا، داروی بیماری دل‌هـا و روشــنایی قلب‌هــا اســت».
- «استقامت بر ایمان و لوازم آن»: این موضوع نیز از عواملی است که بسیار در کسب و تقویت مسأله بصیرت مؤثر است.
- «دشمنشناسی»: معظمٌله در این باره فرموده است: «مـن از خودی‌هـا می‌خواهــم قــدری ذهــن خودشــان را باز کنند و فکر خودشان را بــه کار بیندازنــد؛ بفهمند امــروز دشــمن کیســت، چه می‌خواهــد، چــه می‌کنــد و نقشــه دشـمن چیسـت؛ عقـل، ایـن اسـت.»[۷]
- «مطالعه تاریخ و عبرت گرفتن از سرنوشت عوام و خواص در جوامع مختلف و پرهیز از اشتباهات گذشتگان»: أمیرالمؤمنینعلیهالسلام فرمودند: «کسی که از تاریخ و حوادث گذشته عبرت نمیگیرد، فکر ندارد؛ و کسی که فکر ندارد، بصیرت ندارد.» همچنین حضرت امیرعلیهالسلام در این باره در وصیتنامه مبارک خود به امام حسن مجتبیعلیهالسلام فرموده: «نـکات حسـاس، آموزنـده و ارزنـده تاریخـی را بـر قلبـت عرضـه کـن تـا از تجـارب گذشـتگان بهـره ببـری و آنچنـان بیندیـش و بپنـدار کـه گویـا در آینـده نزدیـک، تـو نیـز ماننـد یکـی از آنـان خواهـی بـود کـه دوسـتانت را رهـا کـرده و بـه دیـار غربـت سـفر می‌کننـد پس بیندیـش کـه بایـد چـه کنـی».[۸] آیتالله خامنهایدامظلهالعالی نیز در کلامی در این مورد بیان فرمودهاند: «تاریـخ، یعنـی شـرح حـال مـا؛ باید هـر کـدام از مـا مقایسـه‌ای داشـته باشـیم و ببینیـم در آن حادثـه تاریخـی، هر کدام از عوام و خواص کجـا قرار گرفتـه و آن روز چگونه عمل کردیم کـه ضربـه خوردیـم و مواظـب باشـیم دوباره آن طور عمـل نکنیـم.» آیت الله جوادی آملی چنین مینویسد: «تاریـخ از علـوم آلـی اسـت و شـناخت آن بـه منظـور بهره‌گیـری از نـکات حسـاس آن مطلــوب میباشــد و أمیرالمؤمنینعلیهالسلام مــردم را بــه دقــت و تفکــر در آن وا مــی‌دارد کـه خـود ایـن امـر موجـب بـاز شـدن چشـم باطـن و ایجـاد دیـدی واقعـی و نگرشـی صحیــح بــه زندگــی می‌شــود».[۹]
- «جریان شناسی سیاسی و تقویت قدرت تحلیل سیاسی و جبهه شناسی»: به این معنا که انسان باید قدرت تحلیل سیاسی خود را بالا ببرد و بداند که جبهه اسلام و حق کدام طرف است و چه دفاع می کند و جبهه باطل کدام طرف است و چه اهدافی را دنبال می کند؛ اهداف و شعارهای کدام جبهه با دین خدا سازگاری دارد و کدام جبهه به دنبال ارزش های غیر الهی و مادی است. آیتالله خامنهایدامظلهالعالی در یکی از سخنرانیهای خود تأکید کردند که «قدرت تحلیـل در خودتـان ایجـاد کنید! این قدرت تحلیل، خیلی مهم اسـت؛ هر ضربه‌ای که در طـول تاریخ، مـا مسـلمانان خوردیـم از ضعـف تحلیـل بود».[۱۰]
- «تکلیف شناسی»؛ دانستن اینکه در هر شرایطی خداوند از انسان چه چیزی میخواهد؛ نه اینکه تمایلات نفسانی و یا باورهای ناصواب مادی را در نظر داشته باشیم. چه اینکه شناخت و عمل به تکلیف، خود یک مصداق و یکی از اقسام بسیار مهم «بصیرت» است! اشاره به بیان آیتالله خامنهایدامظلهالعالی در این مورد نیز خالی از لطف نیست: «این که از قول امام حسینعلیهالسلام معروف است که گفتند: «ما برای تکلیف عمل میکنیم؛ نه برای پیروزی»، به معنای بیرغبتی ایشان به پیروزی نبود. پیروزی جزو نعمت‌های خداوند است و امام به پیروزی علاقهمند بود؛ اما آنچه او را به سوی آن هدفها پیش میبرد، تکلیف و عمل به وظیفه الهی بود؛ برای خدا حرکت کردن بود. چون انگیزه او این بود، لذا نمیترسید؛ شک نمیکرد؛ مأیوس نمیشد؛ مغرور نمیشد؛ متزلزل و خسته هم نمیشد. اینها خاصیت عمل به تکلیف و عمل برای خداست. کسی که برای تکلیف عمل میکند، دچار تردید و تزلزل نمیشود؛ ترسیده و خسته نمیشود؛ از راه برنمی گردد و
مصلحتاندیشیهای شخصی، تعیین کننده راه و جهتگیری او نمیشود.» - «موقع شناســی و عمل به موقع در زمان خاص خودش»؛ آیتالله خامنهایدامظلهالعالی در اینباره فرمودند: «امام حسینعلیهالسلام در فهم «موقع» اشتباه نکرد. در قبل از حادثه کربلا، ده سال امامت و مسؤولیت با او بود. آن حضرت در مدینه مشغول کارهای دیگری بود و کار کربلایی نمیکرد؛ اما به مجرّد اینکه فرصت به او اجازه داد که آن کار مهم را انجام دهد، فرصت را شناخت و آن را چسبید؛ موقع را شناخت و آن را از دست نداد.»[۱۱] اقدام به موقع در ماجرای ۹ دی بسیار مؤثر بود؛ درست در زمانی که دشمن به خود جرأت اهانت به مقدسات اشلام و شیعه را داد، این ملت با موقعشناسی خود، حرکتی کرد که سیلی محکمی به دشمن هتاک شد و او تا ابد این سیلی محکم را در یاد خواهد داشت.
- «آینده شناسی»؛ یعنی شناخت اولویتهای بقاء در آینده و تنظیم تکالیف و وظایف خود در امروز نسبت به آینده؛ برای پیشگیری از غافلگیری، عقب ماندگی و زوال قدرت. رهبر انقلاب که حقیقتا فردی آیندهشناس و مصلحتشناس برای جامعه اسلامی است، در مسأله «انرژی هستهای» مردم و مسئولین کشور را به این
آیندهشناسی تذکر و هشدار میدهد: «انرژی هستهای برای کشور ما یک ضرورت است؛ یک نیاز بلندمدت است. امروز اگر مسئولین کشور در به دست آوردن انرژی هستهای کوتاهی کنند، نسلهای بعد آنها را مؤاخذه خواهند کرد. ملت ایران و کشور ایران به انرژی هستهای و این توانایی برای زندگی ـ نه برای سلاح ـ احتیاج دارد. عدهای مینشینند همان حرف دشمن را تکرار میکنند که: «آقا! چه لزومی دارد؟ چه لزومی دارد؟» آینده کشور را به خطر انداختن، نیاز فرداهای کشور را بهکلی ندیده گرفتن، این اشکالی ندارد؟ آیا مسئولین کشور حق دارند به نسلهای آینده خیانت کنند؟ امروز نفت را برداریم مصرف کنیم؛ یک روزی این نفت تمام خواهد شد. آن روز ملت ایران برای برق خود، برای کارخانه خود، برای گرمای خود، برای روشنایی خود، برای حرکت زندگی خود، دستِ نیاز دراز کند به سوی کشورهای دیگر تا به او انرژی بدهند؟ این برای مسئولینِ امروز کشور جایز است؟ عدهای حرف دشمن را تکرار میکنند.» - «نیاز شناسی»: فرد و جامعهای را میتوان «بصیر» گفت، که نیازهای خود را متناسب با هر زمان و هر موضوع و شرایط گوناگون بشناسد و بر اساس شناخت خویش، در صدد رفع نیازها برآید.
- «عمل مخلصانه»: به فرموده معظمٌله، هر چه عمل ما خالصانهتر باشد، خداوند متعال بصیرت ما را بیشتر میگرداند.
- «مطالعه، تعامل و تأمل»: فرمایش معظمٌله در این خصوص چنین است: «بیبصیرتی را به خصوص شما جوان‌ها با خواندن آثار خوب، با تأمل، با گفتگو با انسانهای مورد اعتماد و پخته، نه گفتگوی تقلیدی ـ که هر چه گفت، شما قبول کنید. نه، این را من نمی‌خواهم ـ از بین ببرید.»
ب) آثار فقدان بصیرت در بیان آیتالله خامنهایدامظلهالعالی:
- عدم امکان تشخیص درست منافع حقیقی.
- عدم امکان تشخیص راه درست برای رسیدن به این منافع.
- عدم امکان شناخت صحیح انسانی که باید این بار بزرگ را بر دوش بگیرد. (بصیرت که نباشد، مثل انسانی است که چشم ندارد، راه را نمی‌بیند.)
- لغزش در فتنهها.
- غلط خرج کردن انگیزه و احساس مسئولیت.
- به خطا رفتن انسانهای مؤمن بیبصیرت توسط همین ایمان. (بصیرت نباشد، ممکن است همین ایمان، انسان را به بیراهه ببرد.)
- جذب شدن انسان به چیزی که واقعا جاذبهای ندارد.
- افزایش خطر به اندازه میزان انگیزه و مسؤولیت. (بصیرت که نباشد، هر چه که مسئولیّت و انگیزه بیشتر باشد، احساس بیشتر باشد، خطر بیشتر است.)
- عدم امکان شناخت دوست و دشمن. (بصیرت که نباشد، … اطمینانى دیگر نیست به این آدم بى‌بصیرت و بدون روشن‌بینى که دوست را نمى‌شناسد، دشمن را نمى‌شناسد و نمی‌فهمد کجا باید این احساس را، این نیرو را، این انگیزه را خرج کند.)
- اثر بیبصیرتی امت و جامعه: حقایق گوناگون، کار آنها را اصلاح نخواهد کرد؛ گره از مشکلات آنها گشوده نخواهد شد
پاسخ به سؤالات فرعی دوم
دومین سؤال فرعی پژوهش این بود که «شعر بصیرتافزا از منظر آیتالله خامنهایمدظلهالعالی چه ویژگی‌هایی دارد؟».
در پاسخ، به این موضوع میپردازیم که اولا به اعتقاد معظمله، غایتالقصوی و أعلی درجه شاعر و شعر ـ به عنوان یک نعمت و ثروت ملی و متعهد ـ آن است که مطلب جدیدی به مخاطب بیاموزد و در خدمت مبانی و مفاهیم انقلاب اسلامی باشد. در نتیجه این خدمت شعر به محتوا، متقابلاً شأن شعر به دلیل محتوای بلندش با ارزشتر میشود.
ثانیاً با توجه به تعریفی که از بصیرت بیان شد، میتوان گفت شعر در درجه بالاترین درجه کیفیت خودش باید ایجاد کننده دیدی وسیع برای مخاطب در موضوعات مهم و مسائل اول جهان اسلام نظیر مسأله فلسطین باشد که امروز، مسأله اول جهان اسلام است. اگر چه طبق تعریف دیگری به بیان موضوعات عام مختلف در قالبی موزون و مقفّا نیز، درجهای عام شعر اطلاق میشود. بنابراین یکی از مؤلفههای بصیرتافزایی مخصوصا در شعر را میتوان «فهم درست نیاز و فهماندن صحیح نیاز» در مسائل گوناگون به شمار آورد.
در توضیح میتوان این مؤلفه را از دو زاویه بررسی کرد:
- شعر ایدهآل، شعری است که موضوعِ آن نیاز جامعه را به مخاطبان رسانده و سپس برای رفعِ آن نیاز، کمک کننده باشد؛ به عبارتی میتوان همین «شناسایی نیاز جامعه توسط شعر» را به خودی خود، مرحلهای از بصیرتافزایی دانست.
- بنابراین شاعر ایدهآل در بیانی خلاصه، کسی است که دغدغه إبلاغ نیاز به اقشار مختلف و همچنین درحد توان دغدغه حل مسأله را داشته باشد.
با وجود این که شعر، یک رسانه زیبا و قوی برای تحقق «درک از نیاز جامعه» است، با این حال، مخاطبان
این صناعت فاخر، عده خاصی از جامعه هستند که زیباییها و ظرافتهای شعر را درک میکنند و یکی از تفریحات آنها، خواندن شعر خوب و تحلیل ظرائف و لطائف آن است. به این منظور، میتوان به مؤلفههای بصیرتافزا بودن شعر، چنین اضافه کرد: شعر خوب باید از جذابیت تازه و خاصی برخوردار باشد که اقشاری که تابحال با این موهبتِ معجزهگونه، میانهای نداشتهاند را نیز به پای تماشای این تردستی زیبا و دقیق بشر و لذت بردن از آن بکشاند. البته توجه به این نکته بسیار حائز اهمیت است که ایجاد جذابیت و خاص بودن برای مخاطبین، میبایست همراه با رعایت اصول اخلاقمدارانه دینی و از جمله «عفت و ادب»، هم در انتخاب موضوع و هم در استخدام عبارات و واژگان» باشد تا بتواند بر جامعه هدف مؤثر واقع گردد.
نمونهای از اشعار بصیرتافزا در دیدار آیتالله خامنهایمدظلهالعالی با شاعران:
ـ بخشی از ابیات آقای غلامرضا شکوهی با عنوان «بالاتر از خیال جهان» و «تخیل تشنه»:
بالاتر از خیال جهان است و عاجز است
جنگل اگر قلم شود و دشت دفترش
از هیئت تصور اشعار برتر است
کِی می‌رسد تخیل تشنه به کوثرش؟
از چیست روشنای دو عالم که این چنین
شمس و قمر گزیده سرانگشت باورش
این حرم نور از نفس کیست کز فراق
می‌سوزد از فروغ تو جبریل هم پرش
خورشید هر سپیده که از شرق می‌دمد
زانو زند به مقبرهی نورگسترش
هر کوه شد قصیدهی خورشید باورش
افتد به خاک پای تو، تا بیت آخرش
ـ شعر آقای سید رضا مؤید در مورد حضرت مهربانیها و ضامن آهو:
خورشید را به خاک حریم تو دیده‌ام
آری تو آسمان منی یا اباالحسن
بهتر ز تو، جواب دلم را نداده کَس
چون آگه از زبان منی یا اباالحسن
هر سائل حریم تو از مهربانیات
گوید به خود از آن منی یا اباالحسن
در خاندان من، همه دلدادهی تو اند،
محبوب خاندان منی یا اباالحسن
ـ شعر آقای سید روح الله مؤید:
قسم به عشق که سر داشتیم و سامان نه
به سینه درد روی درد بود و درمان نه
شکوه آینه ها روی هم دوید و شکست
شکست آینه، اما غرور ایوان نه
تمام ایل و تبارم فدای زینب باد
بریده ایم دل از زندگی، از ایشان، نه
خیال و دست و دل از فکر و دامن و مهرش
خدا نکرده جدا میشود، به قرآن، نه
ـ و حسن ختام این گُفتار، رباعی اوست با موضوع امام عاشقان و بصیران (ع) که عاشورا و کربلایش، قله بصیرت و بصیرت افزایی است:
هر کس به ره حسین بشتافته است
آقایی عالمین را یافته است
در خلق، حسین بن علی بی همتاست
این تافته را خدا جدا بافته است
نتیجهگیری و پیشنهاد
۱ـ نیاز شعر بصیرتافزا به شاعر با بصیرت. لازم است که شاعران کشور و شاعران جهان اسلام، حداکثر تلاش شخصی خود را جهت دستیابی به شناخت و آگاهی دقیق و کامل از اوضاع و احوال زمانه مبذول دارند، تا بر اساس آن شناخت و آگاهی دقیق و کامل، تحلیلی جامع از شرایط داخلی، منطقهای و بینالمللی کسب نمایند که این تحلیل جامع، همان بصیرت و روشنبینی است. بدیهی است که این رویکرد، عملا زبان شعری شاعر را
به سمت شعر بصیرتافزا سوق میدهد.
۲ـ ضرورت اقدام سازماندهی شده. توجه به مطالب پیشگفته در موضوع بصیرتافزایی در قالب شعر در اندیشه آیتالله خامنهایمدظلهالعالی، نشان میدهد گسترش رویکرد «ایفای نقش شعر در زمینه بصیرت افزایی» نیازمند توجه دقیق متولیان امر و شعرای انقلابی و دغدغهمند است.در این راستا علاوه بر تلاش فردی شاعران، فعالیت تشکلهای منضبط شعری و همچنین سیاستگذاری مسئولان و مدیران هم میتواند به گونهای باشد که به افزایش بصیرت شاعران بیانجامد. در این راستا برپایی نشستهای کاربردی هماندیشی با حضور صاحبنظران حوزوی و دانشگاهی می تواند فضا را برای تحقق بیشتر این آرمان مهیا سازد. همچنین در این نشستها، شاعران پیشکسوت میتوانند یافتههای خود را با شاعران جوان در میان بگذارند تا در ایجاد یا تقویت و تحکیم بصیرت آنان سهمی داشته باشند.
۳ـ ضرورت ایفای نقش اهالی بصیرت و نخبگان. در این روزگار، وظیفه جدی اهالی بصیرت و نخبگان و علمای فرهنگی این است که با رفتار، قلم و زبان خود، موجی وسیع از دوراندیشی و بصیرت را در ذهن و دل اهالی فرهنگی کشور و به ویژه شاعران و نویسندگان و اهالی ادبیات و هنر، رقم زنند تا آنان بتوانند در ادامه راه و در تداوم فعالیت مجاهدانه فرهنگی خود، از این سلاح کارساز بهره گیرند.
منابع
الف) کتاب ها
۱) نهج البلاغه؛ سید رضیعلیهالرحمه
۲) حکمت علوی؛ عبدالله جوادی آملی
ب) سایت ها
۱) سایت آستان مقدس حضرت معصومهسلاماللهعلیها
۲) سایت khamenei.ir (دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیتاللهالعظمی خامنهایمدظلهالعالی)
۳) سایت خبرگزاری مهر
[۱]. طلبه حوزه علمیه مروی
[۲]. استاد حوزه، استاد راهنما
[۳] .سایت آستان مقدس حضرت معصومه سلاماللهعلیها
[۴]. بیانات در دیدار با جمعی از شاعران و مداحان اهل بیت علیهمالسلام در حرم مطهر رضوی، ۲۴/۰۴/۱۳۹۵
[۵]. سخنرانی ۱۴ خرداد ۱۳۷۰
[۶]. سخنرانی تلویزیونی عید مبعث، ۲۱/۱۲/۱۳۹۹.
[۷]. ۱۵ خرداد ۱۳۷۷
[۸]. نهجالبلاغه؛ نامه ۳۱
[۹]. کتاب حکمت علوی؛ جوادی آملی، عبد الله؛ صفحه ۱۴۳
[۱۰]. ۱۳ بهمن ۱۳۷۷
[۱۱]. ۲ آذر ۱۳۷۷
